Hợp tác xã là gì? Đặc điểm, vai trò và thực trạng tại Việt Nam

Hợp tác xã (HTX) là mô hình kinh tế tập thể mang lại nhiều lợi ích cho các thành viên thông qua việc chia sẻ nguồn lực và giảm thiểu chi phí. Tuy nhiên, với đặc điểm quản lý dân chủ và phân phối lợi nhuận theo mức độ tham gia, việc quản lý tài chính – kế toán luôn là thách thức lớn đối với các HTX. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về các đặc điểm của hợp tác xã, vai trò của HTX đối với nền kinh tế.

1. Khái niệm hợp tác xã

Hợp tác xã là gì?

Theo Luật Hợp tác xã Việt Nam số 17/2023/QH15 ban hành ngày 20/06/20232 định nghĩa rõ:

Hợp tác xã là tổ chức có tư cách pháp nhân do ít nhất 05 thành viên chính thức tự nguyện thành lập, hợp tác tương trợ trong sản xuất, kinh doanh, tạo việc làm nhằm đáp ứng nhu cầu chung về kinh tế, văn hóa, xã hội của thành viên, góp phần xây dựng cộng đồng xã hội phát triển bền vững; thực hiện quản trị tự chủ, tự chịu trách nhiệm, bình đẳng và dân chủ

Theo đó, Hợp tác xã (HTX) là mô hình tổ chức kinh tế tập thể do các cá nhân, hộ gia đình hoặc pháp nhân tự nguyện liên kết với nhau, nhằm thực hiện các hoạt động sản xuất, kinh doanh hoặc dịch vụ dựa trên nguyên tắc bình đẳng, tự chủ và hợp tác. Thành viên HTX cùng góp vốn, góp sức lao động và chia sẻ các lợi ích, rủi ro phát sinh từ hoạt động chung.

Kinh tế hợp tác xã là gì?

Kinh tế hợp tác xã là thành phần kinh tế dựa trên sự liên kết tự nguyện của các cá nhân, hộ gia đình hoặc pháp nhân thông qua mô hình hợp tác xã, nhằm cùng nhau sản xuất, kinh doanh và chia sẻ lợi ích. Khác với doanh nghiệp tư nhân, mô hình này không đặt mục tiêu tối đa hóa lợi nhuận, mà ưu tiên phục vụ lợi ích chung của thành viên.

Hợp tác xã có tư cách pháp nhân không?

Theo quy định của pháp luật hiện hành tại Việt Nam, hợp tác xã là một loại hình tổ chức kinh tế tập thể có tư cách pháp nhân đầy đủ. Tư cách pháp nhân này mang ý nghĩa đặc biệt quan trọng từ góc độ quản lý tài chính, kế toán:

• Về tài chính: Hợp tác xã có quyền sở hữu tài sản, tự chịu trách nhiệm về các khoản nợ và nghĩa vụ tài chính trong phạm vi tài sản của mình. Điều này đồng nghĩa với việc hợp tác xã có khả năng độc lập huy động vốn từ các nguồn lực bên ngoài, ký kết hợp đồng tín dụng và chịu trách nhiệm trả nợ độc lập với thành viên.
• Về kế toán: Hợp tác xã có trách nhiệm lập và công bố báo cáo tài chính độc lập, phản ánh đúng đắn, trung thực tình hình tài chính, hiệu quả hoạt động sản xuất kinh doanh và tình trạng tài sản của mình. Bộ máy kế toán của HTX hoạt động theo quy định Luật Kế toán Việt Nam, đảm bảo tính minh bạch và đáp ứng yêu cầu của các cơ quan quản lý nhà nước cũng như quyền lợi của các thành viên hợp tác xã.

2. Đặc điểm của hợp tác xã

Hợp tác xã mang trong mình những đặc điểm đặc thù so với các mô hình doanh nghiệp khác. Những đặc điểm này không chỉ chi phối cách thức tổ chức, quản trị mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến cơ chế tài chính, kế toán và phân phối lợi ích nội bộ. Cụ thể:

• Nguyên tắc tự nguyện và mở cửa: Các thành viên tham gia HTX trên cơ sở tự nguyện, tự do rút lui hoặc tham gia mà không bị phân biệt đối xử. Đây là yếu tố tạo nên tính linh hoạt trong cơ cấu thành viên, nhưng cũng đặt ra thách thức trong quản trị dòng vốn góp – vốn thường nhỏ, phân tán và thiếu ổn định.
• Quản lý dân chủ, một thành viên một phiếu: Dù góp vốn nhiều hay ít, quyền biểu quyết của thành viên là ngang nhau. Cơ chế này đảm bảo sự công bằng, dân chủ trong quản trị nhưng có thể hạn chế khả năng đưa ra quyết sách nhanh chóng trong các tình huống yêu cầu tốc độ và chuyên môn cao – một bất cập cần được cân đối với nhu cầu vận hành hiệu quả trong thực tiễn tài chính.
• Sở hữu chung, phân phối theo mức độ tham gia: Tài sản của HTX là sở hữu tập thể. Lợi nhuận được phân phối dựa trên mức độ sử dụng dịch vụ hoặc đóng góp của từng thành viên. Điều này yêu cầu kế toán HTX phải theo dõi sát sao từng giao dịch giữa HTX và từng thành viên, đòi hỏi hệ thống sổ sách kế toán có tính chi tiết và minh bạch cao.
• Tự chủ tài chính và chịu trách nhiệm độc lập: HTX hoạt động tự chủ, tự chịu trách nhiệm về mặt tài chính. Việc lập kế hoạch tài chính, dự toán ngân sách, phân tích chi phí – lợi ích phải được thực hiện định kỳ, minh bạch. Bộ máy kế toán – tài chính cần xây dựng quy trình kiểm soát nội bộ để giám sát hiệu quả hoạt động cũng như khả năng thanh toán của HTX.
• Chịu sự kiểm toán và giám sát theo quy định: Do có tư cách pháp nhân, HTX phải tuân thủ chế độ báo cáo tài chính định kỳ theo Luật Kế toán. Ngoài ra, trong một số trường hợp như nhận vốn hỗ trợ từ Nhà nước hoặc vay vốn ngân hàng, HTX có thể phải chịu kiểm toán độc lập, làm rõ tình hình tài chính và khả năng trả nợ.

Trải nghiệm phần mềm kế toán hợp tác xã chuẩn Thông tư 71

3. Ưu điểm và nhược điểm của hợp tác xã

Từ góc nhìn tài chính kế toán, mô hình hợp tác xã tồn tại song song những ưu điểm rõ rệt và hạn chế nội tại, ảnh hưởng trực tiếp đến năng lực tài chính, khả năng huy động vốn và sức cạnh tranh trên thị trường.

3.1. Ưu điểm của hợp tác xã

• Giảm thiểu chi phí vận hành và rủi ro tài chính: Việc chia sẻ nguồn lực giữa các thành viên như máy móc, thiết bị, kho bãi, dịch vụ… giúp HTX tiết kiệm chi phí đầu tư cố định và vận hành. Đây là một cơ chế phân tán rủi ro hiệu quả, đặc biệt phù hợp trong ngành nông nghiệp hoặc tiểu thủ công nghiệp.
• Tạo điều kiện tiếp cận các chính sách hỗ trợ tài chính: HTX được xem là đối tượng ưu tiên trong nhiều chương trình tài trợ của Chính phủ, như quỹ hỗ trợ phát triển HTX, chính sách tín dụng ưu đãi, miễn giảm thuế, đào tạo kế toán trưởng HTX, hướng dẫn lập báo cáo tài chính… Đây là những lợi thế mà doanh nghiệp tư nhân không có được.
• Linh hoạt trong huy động vốn nội bộ: HTX có thể huy động vốn từ chính thành viên thông qua việc góp vốn điều lệ hoặc vốn bổ sung sản xuất. Trong quá trình vận hành, việc phân chia lợi nhuận dựa trên mức độ đóng góp dịch vụ tạo động lực giữ chân thành viên gắn bó lâu dài, giảm áp lực về lãi vay.

3.2. Nhược điểm của hợp tác xã

• Khả năng huy động vốn lớn còn hạn chế: Do quy mô vốn điều lệ thường nhỏ, khả năng tích lũy thấp, HTX gặp khó khăn khi muốn đầu tư mở rộng, đổi mới công nghệ hoặc tiếp cận các dự án có giá trị lớn. Ngoài ra, việc thiếu phương án tài chính chuyên nghiệp và báo cáo tài chính chuẩn chỉ cũng là rào cản khi tiếp cận vốn ngân hàng.
• Khó khăn trong quản trị kế toán nội bộ: Với nhiều thành viên cùng tham gia, kế toán HTX phải theo dõi chi tiết nghĩa vụ, lợi ích, các khoản thanh toán và phân phối của từng cá nhân. Nếu không có phần mềm hoặc quy trình kiểm soát tốt, dễ xảy ra sai lệch, thiếu minh bạch, gây mất lòng tin nội bộ.
• Thiếu năng lực tài chính và nhân sự chuyên môn cao: Nhiều HTX chưa có kế toán trưởng đạt chuẩn theo quy định hoặc bộ máy tài chính thiếu năng lực phân tích và dự báo. Điều này ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng lập kế hoạch tài chính, phân tích chi phí – lợi nhuận, dự báo dòng tiền, từ đó làm giảm hiệu quả hoạt động chung.

4. Vai trò của hợp tác xã đối với nền kinh tế

Hợp tác xã không chỉ là một mô hình kinh tế tập thể, mà còn đóng vai trò chiến lược trong việc thúc đẩy tăng trưởng kinh tế bền vững, ổn định xã hội và đảm bảo an sinh cho cộng đồng – đặc biệt ở khu vực nông thôn và các ngành kinh tế quy mô nhỏ, phân tán. Từ góc độ tài chính – kế toán, hợp tác xã góp phần:

• Tái cấu trúc kinh tế nông nghiệp theo hướng hiệu quả và minh bạch

Một trong những đóng góp quan trọng nhất của HTX là giúp nâng cao hiệu quả sử dụng nguồn lực tại khu vực nông nghiệp – nơi vốn dĩ manh mún và thiếu tính liên kết. Thông qua việc liên kết sản xuất, tiêu thụ đầu ra và sử dụng chung cơ sở vật chất, HTX làm giảm chi phí cố định, cải thiện biên lợi nhuận.

Bộ phận tài chính – kế toán tại các HTX nông nghiệp đóng vai trò “kiểm soát dòng tiền tập thể”, đảm bảo các khoản thu – chi minh bạch, từ đó tạo dựng niềm tin với thành viên và là cơ sở để HTX nhận được hỗ trợ từ các chương trình phát triển nông thôn.

• Thúc đẩy tiếp cận tín dụng và nâng cao năng lực tài chính cộng đồng

Nhờ có tư cách pháp nhân và cơ cấu tài chính rõ ràng, HTX dễ dàng tiếp cận các nguồn vốn vay ưu đãi từ ngân hàng, quỹ tín dụng nhân dân hoặc chương trình quốc gia về phát triển HTX. Không ít HTX đã sử dụng hiệu quả đòn bẩy tài chính này để đầu tư vào hệ thống kho lạnh, máy móc chế biến, phần mềm quản lý kho, góp phần gia tăng giá trị chuỗi cung ứng.

Kế toán HTX đóng vai trò then chốt trong việc lập hồ sơ vay vốn, lập phương án tài chính và báo cáo dòng tiền, giúp HTX đáp ứng các tiêu chí tín dụng một cách chính thống và bền vững.

• Góp phần tạo việc làm và ổn định thu nhập

HTX tạo ra việc làm trực tiếp cho hàng triệu lao động, đặc biệt ở khu vực nông thôn – nơi mà doanh nghiệp tư nhân không dễ dàng tiếp cận do lợi nhuận thấp. Từ góc độ tài chính, HTX giúp phân phối lợi ích đều hơn giữa các thành viên thông qua cơ chế chia lợi nhuận theo mức độ sử dụng dịch vụ và đóng góp thực tế, thay vì chỉ dựa vào vốn góp.

Kế toán HTX cần tính toán chính xác phần lợi nhuận được phân phối, dựa trên hệ thống sổ sách minh bạch, đảm bảo công bằng và hạn chế phát sinh tranh chấp nội bộ – yếu tố sống còn đối với sự gắn kết và phát triển bền vững.

• Tăng cường hiệu quả sử dụng ngân sách và các chương trình hỗ trợ

Nhà nước thường ưu tiên hỗ trợ HTX thông qua các gói đầu tư công, tài trợ thiết bị, đào tạo nhân sự kế toán – tài chính hoặc trợ giá lãi suất vay vốn. Vai trò của HTX là “trạm trung chuyển” để chuyển hóa các nguồn lực hỗ trợ này thành hiệu quả kinh tế thực tế cho cộng đồng.

Điều kiện tiên quyết để nhận được hỗ trợ là HTX phải có báo cáo tài chính đúng chuẩn, minh bạch, có hồ sơ kế toán rõ ràng, điều này buộc các HTX hiện đại hóa công tác tài chính – kế toán, từ đó góp phần nâng cao năng lực tài chính cộng đồng.

5. Ví dụ thực tế về hợp tác xã ở Việt Nam

Trên thực tế, nhiều hợp tác xã tại Việt Nam đã từng bước vượt qua khuôn khổ “tự phát, nhỏ lẻ” để chuyển mình trở thành những mô hình kinh tế hiệu quả, có quản trị tài chính – kế toán bài bản, minh bạch và có sức cạnh tranh trên thị trường. Những mô hình tiêu biểu này không chỉ chứng minh tính khả thi của kinh tế hợp tác mà còn cho thấy vai trò trung tâm của tài chính – kế toán trong việc vận hành một HTX bền vững.

Tiêu biểu trong lĩnh vực nông nghiệp là Hợp tác xã Dịch vụ nông nghiệp Bình Minh (tỉnh Bắc Giang), nơi áp dụng sản xuất rau hữu cơ theo tiêu chuẩn VietGAP và liên kết tiêu thụ với hệ thống siêu thị. HTX này có doanh thu trung bình mỗi năm khoảng 5 tỷ đồng và duy trì mức lợi nhuận ròng ổn định từ 15–20%. Yếu tố thành công then chốt là việc xây dựng được hệ thống kế toán minh bạch: ghi nhận doanh thu theo từng lô hàng, theo dõi chi phí đầu vào của từng hộ thành viên và áp dụng phần mềm kế toán để lập báo cáo tài chính định kỳ. Nhờ đó, HTX dễ dàng chứng minh năng lực tài chính với ngân hàng và đã được giải ngân từ Quỹ hỗ trợ phát triển hợp tác xã Quốc gia.

Ở lĩnh vực phi nông nghiệp, Hợp tác xã Quyết Thắng (tỉnh Hà Nam) trong ngành vận tải đã chứng minh rằng HTX hoàn toàn có thể cạnh tranh ngang tầm với doanh nghiệp nhỏ. Với hơn 50 xe vận tải hàng hóa, doanh thu hằng năm vượt mức 20 tỷ đồng. HTX này không chỉ đầu tư bài bản hệ thống định vị và phần mềm vận hành mà còn áp dụng kế toán quản trị theo từng đầu xe, từng hợp đồng vận chuyển. Mọi chi phí xăng dầu, lương tài xế, hao mòn tài sản đều được hạch toán chi tiết, từ đó tối ưu hóa được chi phí vận hành và ra quyết định phân phối lợi nhuận minh bạch cho thành viên sở hữu xe.

Những mô hình thành công này có điểm chung là năng lực quản trị tài chính nội bộ được nâng cấp toàn diện. Bộ máy kế toán không chỉ dừng ở vai trò ghi sổ mà thực sự là công cụ quản trị, giúp phân tích chi phí, lập ngân sách, dự báo dòng tiền và báo cáo hiệu quả hoạt động cho ban quản lý HTX. Đồng thời, các HTX cũng tận dụng tốt công nghệ số để nâng cao năng suất làm việc, đảm bảo tính minh bạch và tạo điều kiện thuận lợi khi tiếp cận vốn vay hoặc chính sách hỗ trợ từ nhà nước.

6. Thực trạng phát triển hợp tác xã tại Việt Nam

Trong bối cảnh kinh tế ngày càng yêu cầu tính liên kết cao, hợp tác xã tại Việt Nam đã và đang thể hiện vai trò quan trọng trong việc tổ chức lại sản xuất, nâng cao năng suất lao động và đảm bảo sinh kế cho hàng triệu hộ gia đình. Tuy nhiên, sự phát triển này vẫn còn nhiều điểm nghẽn, đặc biệt từ góc độ tài chính và năng lực quản trị nội tại.

Tính đến năm 2025, cả nước có hơn 35.000 hợp tác xã hoạt động trên nhiều lĩnh vực, từ nông nghiệp, thủy sản, tiểu thủ công nghiệp cho đến vận tải và dịch vụ. Số lượng thành viên đạt trên 5,8 triệu người, cho thấy mức độ lan tỏa rộng khắp của mô hình này trong cộng đồng dân cư. Doanh thu bình quân mỗi HTX vào khoảng 3,5 tỷ đồng/năm và lợi nhuận ròng đạt khoảng 350 triệu đồng. Những con số này phản ánh một nỗ lực đáng ghi nhận trong việc nâng cao hiệu quả kinh doanh tập thể và tạo ra dòng tiền ổn định cho cộng đồng địa phương.

Tuy nhiên, thách thức lớn nhất của khu vực hợp tác xã hiện nay nằm ở năng lực quản trị tài chính – kế toán. Ghi nhận từ nhiều báo cáo ngành cho thấy, một tỷ lệ đáng kể HTX vẫn chưa có bộ máy kế toán đầy đủ hoặc chưa tuân thủ chế độ kế toán theo quy định của Luật Kế toán Việt Nam. Việc ghi chép thu – chi còn thủ công, thiếu phần mềm hỗ trợ, khiến quá trình lập báo cáo tài chính, phân tích chi phí – lợi nhuận và kiểm soát dòng tiền gặp nhiều khó khăn. Đây cũng chính là nguyên nhân khiến nhiều HTX không thể tiếp cận các khoản vay từ ngân hàng hay gói hỗ trợ từ Nhà nước – do thiếu phương án tài chính minh bạch và hồ sơ kế toán đạt chuẩn.

Mặt khác, năng lực phân tích tài chính và dự báo tài khóa trong dài hạn của các hợp tác xã còn yếu. Rất ít HTX xây dựng được kế hoạch ngân sách năm, chưa kể đến kế hoạch trung hạn. Việc thiếu công cụ giám sát nội bộ và hệ thống báo cáo quản trị khiến quá trình ra quyết định tài chính mang tính cảm tính, không đủ dữ liệu để tối ưu chi phí hay đánh giá hiệu quả đầu tư.

Trong khi đó, cơ chế hỗ trợ từ Nhà nước dù tương đối đa dạng nhưng vẫn chưa thực sự phát huy hiệu quả. Nhiều HTX không đủ điều kiện tiếp cận vốn ưu đãi hoặc chương trình hỗ trợ máy móc thiết bị vì không chứng minh được tính khả thi tài chính. Tình trạng này đặt ra yêu cầu cấp thiết về việc đào tạo kế toán trưởng, chuẩn hóa hệ thống sổ sách và đẩy mạnh chuyển đổi số trong công tác tài chính kế toán.

Kết luận

Mô hình hợp tác xã tại Việt Nam đang từng bước khẳng định vị thế là một trụ cột quan trọng trong phát triển kinh tế cộng đồng và tái cấu trúc sản xuất ở khu vực nông thôn. Tuy nhiên, để HTX phát triển bền vững và cạnh tranh được trong nền kinh tế thị trường, vấn đề quản trị tài chính – kế toán cần được đặt đúng vị trí chiến lược. Một hợp tác xã không thể tăng trưởng nếu thiếu hệ thống kế toán minh bạch, không thể tiếp cận vốn nếu thiếu báo cáo tài chính chuẩn hóa, và không thể giữ vững lòng tin nội bộ nếu không phân phối lợi nhuận công bằng.

Phần mềm kế toán hợp tác xã MISA AMIS mang đến giải pháp quản trị tài chính kế toán tổng thể vừa đơn giản, thông minh vừa an toàn chính xác. Anh/Chị kế toán hợp tác xã hãy đăng ký phần mềm kế toán online MISA AMIS Hợp tác xã để thực tế trải nghiệm một giải pháp với nhiều tính năng, tiện ích như:

• Đáp ứng đầy đủ nghiệp vụ kế toán, chứng từ, báo cáo theo Thông tư số 71/2024/TT-BTC; Nghiệp vụ hóa đơn điện tử theo Thông tư 78/2021/TT-BTC; Kê khai thuế theo Thông tư 80/2021/TT-BTC
• Trợ lý số AVA: Ứng dụng trí tuệ nhân tạo AVA hỗ trợ tự động kiểm tra tính hợp lệ hóa đơn, hạch toán chứng từ, và cung cấp số liệu báo cáo quản trị tức thời, giúp giảm thiểu sai sót và nâng cao độ chính xá
• Quản lý góp vốn và phân chia lợi nhuận: Theo dõi chi tiết các khoản góp vốn của thành viên và phân chia lợi nhuận phù hợp với quy định của HTX
• Quản lý phân phối lợi nhuận theo mức độ tham gia: Dễ dàng tính toán và phân bổ lợi nhuận giữa các thành viên theo đúng quy định.
• Kết nối hóa đơn điện tử và ngân hàng: Tích hợp với hệ thống hóa đơn điện tử và ngân hàng điện tử để tự động hóa quy trình phát hành hóa đơn và đối chiếu sổ phụ ngân hàng

Dùng thử miễn phí