Rủi ro tín dụng là gì? Các loại rủi ro tín dụng cần biết

Tín dụng đóng vai trò như dòng máu nuôi dưỡng nền kinh tế, thúc đẩy các giao dịch và tạo cơ hội phát triển cho cả doanh nghiệp lẫn cá nhân. Tuy nhiên, ẩn sau những lợi ích to lớn ấy là rủi ro tín dụng. Đây là mối đe dọa tiềm tàng có thể gây ra những tổn thất nghiêm trọng nếu không được nhận diện và kiểm soát kịp thời. Hãy cùng tìm hiểu chi tiết về rủi ro tín dụng với MISA AMIS trong bài viết sau đây.

1. Rủi ro tín dụng là gì? Ví dụ

Căn cứ theo khoản 8 Điều 3 Thông tư 14/2023/TT-NHNN, rủi ro tín dụng là khả năng xảy ra tổn thất tài chính khi một bên vay không thể thực hiện nghĩa vụ thanh toán nợ đúng hạn hoặc không trả được nợ cho bên cho vay. Nói cách khác, đây là nguy cơ mà các tổ chức tài chính, đặc biệt là ngân hàng, phải đối mặt khi khách hàng không đáp ứng được các điều khoản trong hợp đồng tín dụng.

Để hình dung rõ hơn, hãy xem xét ví dụ thực tế:

• Doanh nghiệp không trả được nợ: Một công ty sản xuất vay vốn từ ngân hàng để mở rộng nhà máy. Tuy nhiên, do thị trường biến động mạnh và doanh thu sụt giảm, doanh nghiệp không thể thanh toán các khoản vay đúng hạn. Ngân hàng vì thế phải đối mặt với tổn thất tài chính do không thu hồi được khoản vay.
• Cá nhân mất khả năng trả nợ: Một khách hàng vay 500 triệu đồng để mua nhà, cam kết trả góp trong 10 năm. Nhưng khi người này mất việc làm do suy thoái kinh tế, khả năng trả nợ bị gián đoạn. Ngân hàng phải đối mặt với nguy cơ mất vốn từ khoản vay này.
• Rủi ro từ các khoản vay tiêu dùng: Một cá nhân vay tiền để mua sắm đồ dùng gia đình. Sau đó, vì lý do sức khỏe hoặc thất nghiệp, người này không thể cân đối tài chính, dẫn đến việc chậm trả hoặc không trả được nợ, gây rủi ro cho ngân hàng.

Rủi ro tín dụng xuất hiện phổ biến trong các khoản vay cá nhân song cũng xuất hiện trong các giao dịch với doanh nghiệp, tổ chức, hay thậm chí là các khoản đầu tư vào trái phiếu. Mức độ ảnh hưởng của nó có thể dao động từ những tổn thất nhỏ đến các cuộc khủng hoảng tài chính quy mô lớn.

2. Các loại rủi ro tín dụng trong ngân hàng

Các loại rủi ro tín dụng trong ngân hàng bao gồm:

• Rủi ro chậm trả: Xảy ra khi người vay không thể thanh toán đủ cả gốc và lãi đúng hạn theo hợp đồng. Ví dụ, một khách hàng cá nhân chậm trả các khoản vay tiêu dùng do gặp khó khăn tài chính tạm thời.
• Rủi ro mất vốn: Đây là tình huống nghiêm trọng hơn, khi ngân hàng không thể thu hồi được cả gốc lẫn lãi của khoản vay. Chẳng hạn, một doanh nghiệp phá sản khiến ngân hàng mất toàn bộ số tiền đã cho vay.

Nếu nhìn theo chiều đối tượng gây ra rủi ro tín dụng, cũng có thể chia rủi ro tín dụng thành các loại sau:

• Rủi ro tín dụng cá nhân: Liên quan đến các khoản vay dành cho cá nhân, như vay mua nhà, mua ô tô, hoặc tiêu dùng. Nếu khách hàng gặp khó khăn về tài chính, khả năng trả nợ sẽ bị ảnh hưởng.
• Rủi ro tín dụng doanh nghiệp: Xảy ra khi các công ty không thể hoàn trả khoản vay do thua lỗ, quản lý yếu kém, hoặc phá sản. Loại rủi ro này thường có quy mô lớn, gây tác động mạnh đến ngân hàng.
• Rủi ro tín dụng quốc gia: Khi một quốc gia không thể thanh toán các khoản nợ quốc tế, các tổ chức tài chính cho vay sẽ chịu tổn thất. Ví dụ, cuộc khủng hoảng nợ công ở Hy Lạp năm 2009.

3. Quy định về hạn mức rủi ro tín dụng

Để kiểm soát rủi ro tín dụng, các ngân hàng và tổ chức tín dụng phi ngân hàng phải tuân thủ các quy định nghiêm ngặt về hạn mức tín dụng, được quy định cụ thể trong các văn bản pháp luật của Ngân hàng Nhà nước (NHNN).

Theo Điều 20 Thông tư 14/2023/TT-NHNN, các tổ chức tín dụng phi ngân hàng phải thiết lập hạn mức rủi ro tín dụng tuân thủ các quy định về an toàn hoạt động tại Luật Các tổ chức tín dụng và các hướng dẫn của NHNN. Cụ thể, hạn mức rủi ro tín dụng tối thiểu bao gồm:

• Hạn mức cấp tín dụng đối với đối tượng khách hàng: Được xác định dựa trên khả năng trả nợ của khách hàng, đảm bảo rằng khoản vay phù hợp với năng lực tài chính của họ.
• Hạn mức cấp tín dụng theo sản phẩm: Quy định mức tín dụng tối đa cho từng loại sản phẩm tín dụng, dựa trên đặc điểm và mức độ rủi ro của sản phẩm đó.

Ngoài ra, các hạn mức này phải được rà soát, đánh giá lại và điều chỉnh (nếu cần thiết) ít nhất một lần mỗi năm theo quy định nội bộ của tổ chức tín dụng phi ngân hàng, nhằm đảm bảo tính phù hợp với tình hình thị trường và năng lực tài chính của khách hàng.

Đối với ngân hàng thương mại, khoản 3 Điều 29 Thông tư 13/2018/TT-NHNN quy định các hạn mức rủi ro tín dụng tối thiểu bao gồm:

• Hạn mức cấp tín dụng đối với đối tượng khách hàng, ngành, và lĩnh vực kinh tế: Được xây dựng dựa trên khả năng trả nợ của khách hàng và mức độ rủi ro tín dụng của ngành hoặc lĩnh vực kinh tế mà khách hàng hoạt động. Ví dụ, các ngành có tính chu kỳ cao như bất động sản có thể được áp dụng hạn mức chặt chẽ hơn.
• Hạn mức cấp tín dụng theo sản phẩm và hình thức bảo đảm: Dựa trên mức độ rủi ro của từng sản phẩm tín dụng và hình thức bảo đảm (như tài sản thế chấp, bảo lãnh), nhằm đảm bảo an toàn cho khoản vay.

Những hạn mức này cần được rà soát và điều chỉnh định kỳ, ít nhất một lần mỗi năm, để phù hợp với các biến động kinh tế và chiến lược quản lý rủi ro của ngân hàng.

4. Nguyên nhân dẫn đến rủi ro tín dụng

Hiểu rõ nguyên nhân gây ra rủi ro tín dụng là bước đầu tiên để xây dựng các chiến lược phòng ngừa hiệu quả. Những nguyên nhân này có thể xuất phát từ nhiều phía, bao gồm cả khách hàng, ngân hàng, và các yếu tố bên ngoài, tạo nên một mạng lưới phức tạp đòi hỏi sự phân tích kỹ lưỡng.

• Từ phía khách hàng:
  • Khả năng tài chính yếu kém: Khách hàng cá nhân hoặc doanh nghiệp không đủ nguồn lực để trả nợ do thua lỗ kinh doanh, mất việc làm hoặc quản lý tài chính kém. Ví dụ, một doanh nghiệp nhỏ có thể gặp khó khăn khi doanh thu không đủ bù đắp chi phí, dẫn đến việc không thể thanh toán các khoản vay.
  • Suy giảm uy tín: Một khách hàng có lịch sử tín dụng xấu sẽ làm tăng nguy cơ không trả được nợ.
  • Thay đổi điều kiện kinh tế: Các yếu tố như suy thoái kinh tế, lạm phát, hoặc biến động thị trường có thể làm giảm khả năng thanh toán của khách hàng, đặc biệt trong các ngành dễ bị ảnh hưởng như bất động sản hoặc sản xuất.
  • Hành vi cố ý không trả nợ: Một số khách hàng cố tình gian lận, trốn tránh nghĩa vụ thanh toán, hoặc sử dụng vốn vay sai mục đích, gây tổn thất cho ngân hàng.
• Từ phía ngân hàng:
  • Đánh giá tín dụng không chính xác: Quá trình thẩm định hồ sơ vay không kỹ lưỡng, chẳng hạn như không phân tích đầy đủ năng lực tài chính hoặc bỏ qua các dấu hiệu rủi ro, dẫn đến việc cấp tín dụng cho những khách hàng không đủ điều kiện.
  • Tập trung tín dụng quá mức: Ngân hàng cho vay quá nhiều vào một nhóm khách hàng, một ngành nghề, hoặc một khu vực địa lý cụ thể, làm tăng nguy cơ tổn thất khi khu vực đó gặp khó khăn. Ví dụ, tập trung cho vay vào ngành bất động sản trong giai đoạn thị trường suy thoái có thể dẫn đến nợ xấu hàng loạt.
  • Quản trị yếu kém: Thiếu các quy trình kiểm soát nội bộ chặt chẽ, không tuân thủ quy định pháp luật, hoặc không áp dụng các công cụ quản lý rủi ro hiện đại có thể làm gia tăng rủi ro tín dụng.
  • Chính sách tín dụng không phù hợp: Các chính sách tín dụng quá lỏng lẻo, không đánh giá đúng mức độ rủi ro của từng sản phẩm hoặc khách hàng, dẫn đến việc cấp tín dụng không an toàn.
• Yếu tố bên ngoài:
  • Biến động kinh tế vĩ mô: Các yếu tố như lãi suất tăng, khủng hoảng kinh tế toàn cầu, hoặc thiên tai có thể ảnh hưởng đến khả năng trả nợ của khách hàng. Ví dụ, một cuộc suy thoái kinh tế có thể làm giảm doanh thu của doanh nghiệp, khiến họ không thể thanh toán các khoản vay.
  • Chính sách pháp luật thay đổi: Các quy định mới về thuế, thương mại, hoặc tài chính có thể làm tăng chi phí hoạt động của khách hàng, từ đó ảnh hưởng đến khả năng trả nợ.
  • Rủi ro thị trường: Biến động giá cả, tỷ giá hối đoái, hoặc các yếu tố khác trong thị trường tài chính có thể làm giảm giá trị tài sản đảm bảo hoặc khả năng thanh toán của khách hàng.

5. Dấu hiệu nhận biết rủi ro tín dụng

Nhận diện sớm các dấu hiệu rủi ro tín dụng đóng vai trò quan trọng trong việc ngăn chặn tổn thất, giúp ngân hàng đưa ra các biện pháp xử lý kịp thời trước khi tình hình trở nên nghiêm trọng. Những dấu hiệu này có thể xuất hiện từ cả khách hàng cá nhân và doanh nghiệp. Ngân hàng cần có sự quan sát tinh tế và thẩm định kỹ lưỡng.

Đối với khách hàng cá nhân:

• Khách hàng cung cấp thông tin không trung thực: Khi khách hàng nói dối về lịch sử vay vốn nhưng khi tra cứu Trung tâm Thông tin Tín dụng (CIC), ngân hàng phát hiện dư nợ hoặc dấu vết tra cứu từ các tổ chức tài chính khác. Ngoài ra, thông tin sai lệch trong hồ sơ cũng là dấu hiệu đáng ngờ. Khi phát hiện điều này, ngân hàng nên khuyến khích khách hàng giải thích lý do trước khi đưa ra quyết định.
• Làm giả hồ sơ: Một số khách hàng cố ý làm giả các tài liệu như giấy tờ chứng minh năng lực tài chính hoặc nguồn trả nợ, đặc biệt với những cá nhân làm việc tại các công ty nhỏ hoặc không nhận lương qua tài khoản. Nếu phát hiện hành vi cố ý làm giả để vay vốn, ngân hàng cần cân nhắc từ chối ngay lập tức.
• Không cung cấp đầy đủ thông tin: Một số khách hàng chỉ trả lời đúng những gì chuyên viên quan hệ khách hàng hỏi, tránh chia sẻ thêm chi tiết. Điều này có thể do thiếu hiểu biết, nhưng cũng có thể là dấu hiệu che giấu thông tin. Những trường hợp này đòi hỏi chuyên viên thẩm định có kinh nghiệm để phát hiện và xử lý.
• Thiếu hợp tác trong quá trình thẩm định: Khách hàng không nhiệt tình cung cấp tài liệu hoặc hỗ trợ thẩm định thực tế, ví dụ như từ chối cung cấp giấy tờ bổ sung hoặc không sắp xếp thời gian để ngân hàng kiểm tra tại nơi ở hoặc nơi làm việc. Nếu không có lý do chính đáng như bận công việc hay đi công tác, đây là dấu hiệu cần lưu ý.
• Hành vi bất thường bất ngờ: Một số khách hàng thể hiện thái độ không quan tâm đến lãi suất, yêu cầu vay tối đa mà không quan tâm điều kiện, hoặc chuẩn bị hồ sơ đầy đủ bất thường ngay từ lần vay đầu tiên. Những hành vi này cần được thẩm định kỹ lưỡng để xác định nguyên nhân. Ngoài ra, các dấu hiệu khác như sở hữu nhiều tài sản không rõ nguồn gốc, thường xuyên thay đổi phương tiện đi lại hoặc hẹn gặp ở quán cà phê thay vì tại nhà riêng hay nơi làm việc cũng là những điểm đáng chú ý.

Đối với khách hàng doanh nghiệp:

• Báo cáo tài chính không trung thực: Một số doanh nghiệp cung cấp báo cáo tài chính không chính xác, thường phục vụ các mục đích khác nhau. Chuyên viên quan hệ khách hàng có thể kiểm tra tính trung thực bằng cách so sánh các chỉ số như nợ ngắn hạn, nợ dài hạn với dữ liệu CIC, tiền gửi ngân hàng với sao kê tài khoản, hoặc các khoản phải thu, phải trả với bảng kê từ bên thứ ba. Nếu phát hiện bất thường, ngân hàng nên yêu cầu doanh nghiệp làm lại báo cáo hoặc giải thích rõ ràng.
• Hồ sơ tài chính méo mó hoặc cắt dán: Hồ sơ tài chính không trung thực có thể được phát hiện thông qua so sánh với tờ khai thuế GTGT hàng tháng hoặc bảng kê hóa đơn. Những dấu hiệu này thường dễ nhận biết nếu thẩm định kỹ lưỡng.
• Phương thức kinh doanh phức tạp, không rõ ràng: Nếu báo cáo tài chính hoặc thông tin từ phỏng vấn khách hàng cho thấy mâu thuẫn về luồng tiền hoặc phương thức kinh doanh, đặc biệt với các doanh nghiệp kinh doanh mặt hàng đặc thù, ngân hàng cần điều tra kỹ lưỡng để làm rõ.
• Tư cách lãnh đạo doanh nghiệp yếu kém: Tư cách hoặc uy tín của lãnh đạo doanh nghiệp có ảnh hưởng lớn đến hoạt động của công ty. Thông tin tiêu cực về lãnh đạo, như tranh chấp pháp lý hoặc lịch sử vi phạm, là dấu hiệu cảnh báo cần xem xét.
• Tình hình vay nợ bất thường: Doanh nghiệp chưa từng vay vốn hoặc vay từ quá nhiều tổ chức tín dụng với số tiền nhỏ lẻ đều là những trường hợp cần chú ý. Chuyên viên quan hệ khách hàng cần làm rõ lý do để đánh giá mức độ rủi ro.

6. Hệ quả nếu rủi ro tín dụng kéo dài

Khi rủi ro tín dụng không được kiểm soát kịp thời, những tác động tiêu cực có thể lan tỏa, gây ra những hậu quả nghiêm trọng không chỉ đối với ngân hàng mà còn đối với toàn bộ nền kinh tế. Những ảnh hưởng này không chỉ làm suy yếu hoạt động tài chính mà còn tác động sâu sắc đến niềm tin của công chúng và sự ổn định của thị trường.

Đối với hoạt động ngân hàng:

• Giảm thu nhập của ngân hàng: Khi một khoản vay trở thành nợ quá hạn, ngân hàng phải đối mặt với việc không thu được lãi hoặc nợ gốc như cam kết trong hợp đồng. Trong khi đó, ngân hàng vẫn phải trả lãi cho các nguồn vốn huy động, đồng thời phát sinh thêm chi phí quản lý và giám sát. Hơn nữa, nếu nợ quá hạn chuyển thành nợ khó thu hoặc không thể thu hồi, việc xử lý tài sản đảm bảo thường gặp khó khăn do các vấn đề pháp lý hoặc định giá không chính xác, khiến ngân hàng khó thu hồi được khoản vay.
• Suy giảm khả năng thanh toán: Tỷ lệ nợ quá hạn cao làm giảm nguồn vốn khả dụng của ngân hàng, từ đó ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng thanh toán. Để bù đắp, ngân hàng có thể phải vay trên thị trường liên ngân hàng với lãi suất cao, trong khi việc huy động tiền gửi từ dân cư thường tốn nhiều thời gian. Nếu tình trạng này kéo dài, đặc biệt khi hàng loạt khách hàng rút tiền gửi, ngân hàng có nguy cơ rơi vào khủng hoảng thanh khoản, dẫn đến việc phải đóng cửa hoặc tuyên bố phá sản.
• Suy giảm uy tín và năng lực cạnh tranh: Khi khả năng thanh toán bị suy giảm, ngân hàng buộc phải tìm kiếm nguồn vốn từ nhiều kênh khác nhau, làm giảm uy tín trên thị trường tài chính. Tỷ lệ nợ quá hạn cao cũng là một chỉ số tiêu cực, phản ánh tình hình hoạt động không lành mạnh, khiến đối tác và khách hàng mất niềm tin. Điều này gây khó khăn trong việc huy động vốn và làm giảm khả năng cạnh tranh so với các ngân hàng khác.

Đối với nền kinh tế:

• Ảnh hưởng dây chuyền đến các ngân hàng khác: Hoạt động của ngân hàng thương mại mang tính xã hội hóa cao, có mối liên kết chặt chẽ với các tổ chức tài chính khác. Khi một ngân hàng gặp khủng hoảng do rủi ro tín dụng, nó có thể gây ra hiệu ứng domino, kéo theo sự sụp đổ của các ngân hàng khác trong hệ thống do mối quan hệ vay mượn và giao dịch liên ngân hàng.
• Gián đoạn hoạt động sản xuất kinh doanh: Các doanh nghiệp phụ thuộc vào tín dụng ngân hàng để duy trì hoạt động có thể gặp khó khăn khi nguồn vốn bị gián đoạn. Điều này dẫn đến sản xuất đình trệ, ảnh hưởng đến chuỗi cung ứng và việc làm trong nền kinh tế.
• Mất niềm tin của công chúng: Khi ngân hàng không thể hoàn trả tiền gửi cho khách hàng, niềm tin vào sự vững chắc và lành mạnh của hệ thống tài chính sẽ suy giảm. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến các ngân hàng mà còn làm giảm hiệu lực của các chính sách tiền tệ do Chính phủ ban hành, gây bất ổn cho nền kinh tế.

7. Phương pháp đánh giá và quản lý rủi ro tín dụng

Để giảm thiểu rủi ro tín dụng, các ngân hàng thương mại cần áp dụng các phương pháp quản lý chuyên nghiệp, phù hợp với chuẩn mực quốc tế và thực tiễn Việt Nam.

• Thẩm định tín dụng chặt chẽ: Phân tích kỹ lưỡng năng lực tài chính, lịch sử tín dụng, và mục đích vay vốn, sử dụng hệ thống chấm điểm tín dụng nội bộ kết hợp các tiêu chí định lượng và định tính.
• Đa dạng hóa danh mục tín dụng: Tránh tập trung cho vay vào một ngành hoặc nhóm khách hàng để giảm rủi ro tập trung.
• Giám sát liên tục: Theo dõi tình hình tài chính của khách hàng sau giải ngân, phát hiện sớm dấu hiệu rủi ro qua báo cáo tài chính và dữ liệu thị trường.
• Ứng dụng công nghệ: Đầu tư vào hệ thống dữ liệu tập trung, sử dụng phân tích dữ liệu lớn và trí tuệ nhân tạo để dự báo rủi ro chính xác hơn.
• Trích lập dự phòng: Duy trì quỹ dự phòng rủi ro để hấp thụ tổn thất khi xảy ra nợ xấu.
• Đào tạo nhân sự: Nâng cao năng lực chuyên môn và đạo đức nghề nghiệp cho cán bộ tín dụng, giảm thiểu sai sót do yếu tố con người.
• Tuân thủ chuẩn mực quốc tế: Áp dụng Basel II và Basel III, thiết lập giới hạn tín dụng rõ ràng và xây dựng văn hóa quản trị rủi ro toàn diện.

Kết luận

Rủi ro tín dụng là một thách thức không thể tránh khỏi trong lĩnh vực tài chính. Tuy nhiên, với sự nhận thức đúng đắn và các biện pháp quản lý hiệu quả, ngân hàng và các tổ chức tài chính có thể giảm thiểu tác động tiêu cực, bảo vệ lợi ích của cả bên cho vay và người đi vay. Đầu tư vào công nghệ và nâng cao năng lực thẩm định sẽ là yếu tố then chốt để đảm bảo sự bền vững và ổn định cho hệ thống tài chính trong tương lai.